Terapia schematów – charakterystyka trybów i nieadaptacyjnych stylów radzenia

Tryb to stan emocjonalny bądź nastrój, który występuje w danym momencie. Może wywołać go cokolwiek, co przenosi nas do „dziecięcej” przeszłości i przypomina emocje wówczas towarzyszące. Tryby radzenia sobie to strategie, które w dzieciństwie pozwoliły przetrwać trudne chwile, gdy potrzeby emocjonalne nie były zaspokajane. Kiedy nie chcieliśmy odczuwać smutku, lęku, wstydu, owe strategie okazywały się ratunkiem. Jednak w dorosłym życiu mogą nam już nie służyć – wręcz przeciwnie, przeszkadzać w funkcjonowaniu na co dzień.
Jakie są rodzaje trybów schematów?

Wyróżniamy 3 różne kategorie nieadaptacyjnych trybów:

  • Nieadaptacyjne tryby dziecięce
  • Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie
  • Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie.

Tryby Szczęśliwego Dziecka i Zdrowego Dorosłego stanowią zdrowe, prawidłowo funkcjonujące aspekty osobowości, do których dążymy w terapii schematów.

Opis poszczególnych trybów schematów
I. Nieadaptacyjne tryby dziecięce

A. Wrażliwe dziecko

Samotne Dziecko – pacjent czuje się jak osamotnione dziecko. Ponieważ w dzieciństwie jego potrzeby nie były zaspokajane, często ma uczucie emocjonalnej pustki. Czuje się samotny, nieakceptowany, niekochany i niewart miłości.
Porzucone i Maltretowane Dziecko – pacjent odczuwa ogromny ból i strach z powodu opuszczenia i/lub maltretowania. Towarzyszą mu odczucia charakterystyczne dla zagubionego dziecka: jest smutny, przerażony, bezbronny, zrozpaczony, potrzebujący, prześladowany, bezwartościowy i zdezorientowany. Pacjent w tym trybie wydaje się kruchy i dziecinny. Czuje, że jest bezradny i całkiem sam. W tym trybie pacjent usilnie poszukuje postaci rodzica, który mógłby się nim zaopiekować.
Upokorzone/Gorsze Dziecko – tryb ten traktowany jest jako podkategoria trybu Porzuconego i Maltretowanego Dziecka. Uczucie osamotnienia jest w tym trybie słabsze, dominuje natomiast uczucie upokorzenia i bycia gorszym od innych, w związku z doświadczeniami z dzieciństwa. Pacjent czuje się zawstydzony sobą i wykluczony.
Zależne Dziecko – Pacjent czuje się nieudolny, nieporadny, a obowiązki dorosłych go przytłaczają. Wykazuje silną skłonność do regresji. Usilnie poszukuje osoby, która może się nim zaopiekować, dać mu wsparcie emocjonalne, wskazać mu drogę, wziąć za niego odpowiedzialność.

B. Złoszczące się dziecko

Złoszczące się Dziecko – pacjent czuje intensywną złość, a nawet wściekłość i furię, jest sfrustrowany i zniecierpliwiony, ponieważ jego podstawowe potrzeby emocjonalne (lub fizyczne) potrzeby Wrażliwego Dziecka nie są zaspokajane. Buntuje się przeciwko złemu traktowaniu i daje upust tłumionej złości w nieodpowiedni sposób. Może stawiać żądania, które wydają się przesadzone, przesz co zraża innych do siebie.
Uparte Dziecko – to podtyp Złoszczącego się Dziecka. Pacjent czuje złość, ale nie wyraża jej w sposób otwarty. Zamiast tego upiera się przy swojej pozycji lub oczekiwaniach, które innym wydają się nierozsądne.
Rozwścieczone Dziecko – pacjent czuje gniew i wściekłość z tego samego powodu co Złoszczące się Dziecko, ale traci kontrolę. Przejawia się to w obraźliwych, atakujących i krzywdzących/niszczących zachowaniach wobec innych ludzi i rzeczy. Pacjent zachowuje się jak rozwścieczone dziecko, które niszczy swoje zabawki. Może przejawiać uczucia poprzez acting out bądź wykrzyczenie ich wobec domniemanego złoczyńcy.

C. Niezdyscyplinowane dziecko (brak dyscypliny u dziecka)
Impulsywne Dziecko – w tym trybie pacjent rozładowuje wszystkie zablokowane emocje w sposób impulsywny, nagły, w celu natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb. Często jednak jego zachowania nie mają na celu zaspokojenia podstawowych potrzeb, ale chwilowych zachcianek. Pacjent nie potrafi odroczyć gratyfikacji ani przewidzieć negatywnych konsekwencji impulsywnego działania.
Niezdyscyplinowane Dziecko – Pacjent nie ma tolerancji na frustrację i nie potrafi zmusić się do dokończenia rutynowych lub nudnych zadań. Nie potrafi wytrzymać braku satysfakcji lub dyskomfortu i zachowuje się jak rozpieszczone dziecko. Łatwo się poddaje.

II. Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie

Krytyczny Rodzic – jest to zinternalizowany głos rodzica lub opiekuna, który krytykuje lub karze pacjenta. Ten złości się na siebie i ma poczucie, że zasłużył na karę za to, iż odczuwa i/lub wyraża normalne potrzeby, za których okazywanie karano go w dzieciństwie. Pacjent jest wobec samego siebie agresywny, nietolerancyjny, niecierpliwy i niewybaczający. Zawsze jest samokrytyczny i czuje się winny. Wstydzi się swoich błędów i wierzy, że musi być za nie surowo ukarany. Tryb ten jest odzwierciedleniem tego, w jaki sposób rodzice (lub jeden z rodziców) albo inne ważne osoby mówiły do pacjenta w celu deprecjonowania, lekceważenia lub karania go.
Wymagający Rodzic – ciągle naciska i popycha dziecko, by wypełniało wygórowane standardy. Pacjent czuje, że musi wypełniać surowe, rygorystyczne normy, reguły i wartości. Musi być skrajnie efektywny w ich realizowaniu. Wierzy, że cokolwiek robi nie jest wystarczająco dobre i że musi bardziej się starać. Uważa, że jedyny możliwy do zaakceptowania sposób bycia obejmuje perfekcjonizm i osiągnięcia powyżej oczekiwań, utrzymywanie ładu i porządku, dążenie do wysokiego statusu, skromność, przedkładanie potrzeb innych nad swojego, wysoką wydajność lub doskonałą organizację wykluczającą marnowanie czasu. Prawie nigdy nie jest zadowolony z rezultatów. Ma poczucie, że wyrażanie uczuć i spontaniczność są złe.

III. Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie

A. Tryby podporządkowania
Uległy Poddany – pacjent poświęca się i podporządkowuje potrzebom i oczekiwaniom innych, aby uniknąć negatywnych konsekwencji, np. konfliktu bądź odrzucenia. Tłumi swoje potrzeby i emocje mając nadzieję, że uzyska akceptację za bycie posłusznym. Toleruje wykorzystywanie ze strony innych osób. Angażuje się w takie działania i relacje z ludźmi, które zgodne są z treścią jego schematów. Dobiera sobie takich partnerów, którzy bezpośrednio podtrzymują ten krzywdzący dla Ja, napędzany schematami wzorzec lub angażuje się w podtrzymujące go działania.
Użalająca się Ofiara – pacjent czuje ogromne cierpienie, ale nie podejmuje działań, które mogą pomóc mu zaspokoić swoje potrzeby. Zamiast tego zachowuje się jak ofiara, skarży się i użala nad sobą.

B. Tryby unikania
Odłączony Obrońca – Pacjent odcina się od silnych uczuć i emocji, ponieważ wierzy, że uczucia te są niebezpieczne i mogą wymknąć się spod kontroli. Wycofuje się z kontaktów społecznych, zrywa więzi, odrzuca ich pomoc i próbuje odciąć się od emocji (co czasami prowadzi do stanu dysocjacji). Czuje się pusty, znudzony i bezosobowy. Może przyjmować cyniczne lub pesymistyczne nastawienie, aby trzymać innych z daleka. Oznaki tego trybu to depersonalizacja, pustka, znudzenia, nadużywanie środków odurzających, objadanie się, samookaleczenia, dolegliwości psychosomatyczne i obojętność.
Unikający Obrońca – zachowanie unikania wysuwa się na pierwszy plan w funkcjonowaniu pacjenta. Pacjent unika sytuacji lub innych bodźców, które mogą go zranić, wywołać przykre emocje. Unikanie może dotyczyć zarówno relacji interpersonalnych, jak i zadań, które są trudne. Pacjent stroni od konfliktów społecznych i sytuacji, które mogą stanowić dla niego jakieś wyzwanie.
Złoszczący się Obrońca – pacjent ukrywa swoje prawdziwe uczucia, a zamiast nich wyraża złość i rozdrażnienie. Buduje „mur ze złości”, aby bronić się przed innymi ludźmi, których postrzega jako zagrożenie, i aby utrzymywać ich na dystans poprzez okazywanie rozdrażnienia czy złości. W odróżnieniu od trybu Złoszczącego się bądź Rozwścieczonego Dziecka, jego gniew jest bardziej pod kontrolą.
Odłączony Samoukoiciel – Pacjent wyłącza emocje, angażując się w aktywności, które go uspokoją, pobudzą lub odwrócą jego uwagę od odczuwania czegokolwiek. Owe aktywności mają zazwyczaj charakter uzależniania lub nałogu a należą do nich pracoholizm, uprawianie hazardu, uprawianie niebezpiecznych dyscyplin sportu, przypadkowy seks lub zażywanie narkotyków. Część pacjentów angażuje się nałogowo w czynności wykonywane w samotności, raczej niosące ukojenie niż stymulację, takie jak gry komputerowe, przejadanie się, oglądanie tv lub fantazjowanie.

C. Tryby nadmiernej kompensacji
Samouwielbiacz – pacjent wierzy, że jest lepszy od innych i przysługują mu specjalne prawa. Nalega, aby mógł robić lub mieć to, czego chce, niezależnie od tego, co myślą i czują inni. Popisuje się, wywyższa, eksponuje swoje zasoby, np. wygląd, pozycję, a innych umniejsza, aby zwiększyć swoją samoocenę. Niejednokrotnie odczuwa złość, kiedy ktoś próbuje umniejszyć jego wizerunek. Pragnie być podziwiany i często się przechwala lub dodaje zasług, aby napompować swoje Ja.
Poszukiwacz Uwagi – pacjent stara się uzyskać uwagę i uznanie innych za pomocą ekstrawaganckich, niedostosowanych i przesadnych zachowań. Zwykle próbuje w ten sposób skompensować uczucia smutku i samotności.
Nadmierny Kontroler – pacjent usiłuje się chronić przed domniemanym lub realnym zagrożeniem poprzez koncentrowanie uwagi na skrajnej kontroli, rozmyślanie o niej i wyprowadzenie jej w życie. Wyróżniamy dwie odmiany tego trybu.
Perfekcjonistyczny/Obsesyjny Nadmierny Kontroler – tryb jest podtypem Trybu Nadmiernego Kontrolera. Pacjent próbuje chronić się przed rzeczywistym bądź domniemanym zagrożeniem poprzez trzymanie wszystkiego pod skrajną kontrolą. Aby to osiągnąć, powtarza czynności, korzysta z rytuałów, wykonuje zadania w perfekcyjny sposób. Często jest to tryb, który odpowiada na wysokie wymogi rodzica, który sprawiał, że dziecko czuło się niekompetentne lub niewystarczająco dobre. W ten sposób stara się zapobiec krytyce i niepowodzeniom.
Paranoidalny Nadmierny Kontroler – to drugi podtyp trybu Nadmiernego Kontrolera. Pacjent próbuje chronić się przed zagrożeniem poprzez wzmożoną czujność. Jest podejrzliwy i skupia się na kontroli i nadzorowaniu innych. Jest przekonany o złośliwych intencjach innych, które próbuje demaskować.
Strofujący Nadmierny Kontroler – w trzecim podtypie Nadmiernego Kontrolera pacjent próbuje kontrolować zachowanie innych przez krytykowanie ich, strofowanie, dyrektywne mówienie im, co i jak mają robić.
Tryb Zastraszania i Ataku – Pacjent chce ochronić siebie przed kontrolą bądź skrzywdzeniem przez innych i z tego powodu sam próbuje kontrolować innych. Używa gróźb, zastraszania, agresji i siły. Zawsze chce dominować i czerpie sadystyczną przyjemność z ranienia innych. Zachowania agresywne pojawiają się „na gorąco”, spontanicznie, wynikają z doświadczonych w danym momencie silnych emocji.
Oszust i Manipulator – Pacjent manipuluje, kłamie i zachowuje się nieuczciwie, aby zniszczyć innych albo uniknąć kary. Tryb ten często występuje u przestępców, ale także u osób narcystycznych, które oszukując i manipulując, próbują uzyskać to, czego chcą.
Drapieżnik – W tym trybie pacjent skupia się na wyeliminowaniu zagrożenia, rywala lub przeszkody w pozbawiony skrupułów sposób. Jego agresja jest zimna, skalkulowana, bezlitosna i bezwzględna. Tryb ten występuje głównie u osób z psychopatią.

IV. Funkcjonalne, zdrowe tryby, do których dążymy w terapii schematów

Zdrowy Dorosły – Pacjent ma pozytywne i neutralne myśli i uczucia względem siebie. Robi to, co jest dla niego dobre i to prowadzi go do zdrowych relacji z innymi oraz zdrowych aktywności. Troszczy się o potrzeby Wrażliwego Dziecka, chroni je i ceni. Wyznacza zdrowe granice Dziecku Impulsywnemu i Złoszczącemu się, ogranicza i hamuje nieadaptacyjne style radzenia sobie oraz dysfunkcjonalne tryby rodzicielskie. Tryb ten pełni funkcje właściwe osobom dorosłym, czyli pracuje, wychowuje dzieci, bierze na siebie odpowiedzialność. Podejmuje też dorosłe czynności przynoszące przyjemność (seks), realizuje swoje zainteresowania intelektualne, estetyczne, kulturalne, dba o zdrowie i uprawia sport.
Szczęśliwe Dziecko – Pacjent czuje się kochany, rozumiany, ważny, usatysfakcjonowany, chroniony, optymistyczny, bezpieczny, spontaniczny i autonomiczny. Odczuwa wewnętrzny spokój, bo jego podstawowe potrzeby emocjonalne są zaspokojone. Ma poczucie, że możliwa jest bliska i bezpieczna więź z innymi. Odczuwa więź z innymi i troskę z ich strony. Bawi się jak radosne, małe dziecko.

*Źródło: Terapia schematów. Przewodnik praktyka. Janet Klosko, Marjorie Weishaar, Jeffrey Young. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2019. 

Małgorzata Wójtowicz

Założycielka Psychepoint. Psycholog, certyfikowany psychoterapeuta poznawczo-behawioralny, certyfikowany coach ICC